Aflevering 2: het begin

Het Rasphuis werd in 1596 opgericht en gevestigd in het voormalige Clarissenklooster aan de Heiligeweg (een tuchthuis waar hout werd geraspt) in Amsterdam. Hier werden uitsluitend jonge mannelijke misdadigers opgesloten. Dit poeder werd aan de verfindustrie Het Rasphuis was dus bedoeld als een verbeterinstituut. goedkope arbeidskrachten te exploiteren, waardoor het pedagogische effect verloren ging. Steeds meer volwassenen werden nu tot het Rasphuis veroordeeld. Ook bestond er een geheime afdeling, waar families tegen betaling losbandige of krankzinnige familieleden lieten opsluiten. Het werd in In 1815 werd het opgeheven, en in 1892 werd het gebouw afgebroken om plaats te maken voor een zwembad.

In 1597 verschijnt aan de Oudezijds Achterburgwal het eerste Amsterdamse tuchthuis voor vrouwen, het Spinhuis. Vrouwen komen hier terecht wanneer ze een misdaad hebben gepleegd, zoals diefstal. Er was ook een afdeling voor vrouwen die zich aan hoererij schuldig maakten, wegens dronkenschap waren opgepakt of overspel hadden gepleegd. Vrouwen worden hier aan het werk gezet, ze moeten de hele dag spinnen. De tekening komt uit 1663. Met op de voorgrond de voorgevel aan de Spinhuissteeg. Links zie je de Oudezijds Achterburgwal en rechts de Dwars Spinhuissteeg (later: Korte Spinhuissteeg). Bron: Stadsarchief Amsterdam

Het ‘willige rasphuis’ aan de IJgracht, schuin tegenover 's Lands zeemagazijn (tegenwoordig Prins Hendrikkade). In 1654 was hier het leegstaande pakhuis ‘de Pool’ ingericht voor de tewerkstelling van bedelaars en landlopers, gestraften voor lichte vergrijpen en vrijwilligers zonder werk. Bron: Stadsarchief Amsterdam

Het 'willige rasphuis' kreeg ook de namen 'nieuwe werkhuis', 'armenhuis' en 'werkhuis'. Het was mede bedoeld om de bestaande inrichtingen, het Rasphuis en het Spinhuis, te ontlasten. Het 'willige rasphuis' viel onder het beheer van de regenten van het Spinhuis. Bron: Stadsarchief Amsterdam

In de 18e eeuw was er een enorme groei aan bedelaars in Amsterdam. Hierdoor raakte het willige rasphuis en de tuchthuizen overbelast. Daarom werd het nieuwe werkhuis in 1782 geopend.
Hier zie je een tekening van een bedelaar. Met steunen onder zijn handen en een karretje onder zijn ene lamme been. Uit een serie bedelaars en andere straattypen omstreeks 1772. Bron: Stadsarchief Amsterdam

Oorlogsinvalide, die met bedelen aan de kost moet komen. Uit een serie bedelaars en andere straattypen omstreeks 1772.

Op de plattegrond zie je goed dat er een verdeling werd gemaakt tussen vrouwen en mannen. Er liep eerst een muur dwars door de binnenplaatsen heen. Bron: Stadsarchief Amsterdam

Hier zie je het dr. Sarphatihuis zoas Abraham van der Hart het ontworpen heeft, in een carré vorm. Hierdoor konden de binnenvader, de binnenmoeder en de bewakers goed overzicht houden. Bron: Stadsarchief Amsterdam

Tekening die ook in het dr. Sarphatihuis hangt en besproken wordt in de podcast. Het werkhuis in de situatie zoals die tot de aanleg van de Roeterstraat in de tweede helft van de negentiende eeuw bestond. Prent uit Fouquets Nieuwe atlas van de voornaamste gebouwen en gezigten der stad Amsterdam (1783). Bron: Stadsarchief Amsterdam

Het Nieuwe Werkhuis, nu Dr. Sarphatihuis, Roetersstraat 2, met op de voorgrond de Plantage Muidergracht. ca 1825 t/m 1850. Je ziet links en rechts van het gebouw de toegangspoorten voor de bewoners. In het midden van het gebouw was de ingang voor de regenten en regentessen. Bron: Stadsarchief Amsterdam

Ter ere van het 50-jarig bestaan werd dit plakkaat gemaakt. Het hangt nu bij de trap vlakbij de ingang.

De drie Amsterdamse kruizen zijn onderdeel van het stadswapen en staan bekend als de Andreaskruizen. Ze verwijzen waarschijnlijk naar Sint Andreas, een christelijke martelaar die aan zo’n kruis zou zijn gestorven. De drie Andreaskruisen zijn al sinds de 14e eeuw in gebruik als symbool van Amsterdam. De oudst bekende afbeelding van het stadswapen met de kruisen dateert uit circa 1342, toen Amsterdam stadsrechten kreeg van graaf Willem IV van Holland.

In de Regentenzaal zie je invloeden vanuit de klassieke Griekse bouwkunst.
Zo zie je ionische kapitelen, ze zijn te herkennen aan de sierlijke voluten (spiraalvormen) aan beide zijden. Deze stijl oogt elegant en verfijnd, en werd vaak gebruikt in tempels en openbare gebouwen. Het Ionische kapiteel vormt een van de drie klassieke zuilenordes, naast de Dorische en Korinthische orde.

Wouter Druijf en Freek Schmidt zijn in gesprek over het dr. Sarphatihuis. Freek Schmidt is architectuurhistoricus, hoogleraar geschiedenis van de architectuur en de leefomgeving aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij kon ons alles vertellen over het gebouw en zijn voorgangers.